Հայաստանի էլեկտրական ցանցերի գործունեության մասին

Տնտեսագետ Վահագն Խաչատրյանի հետ հարցազրույցը վարում է կինոռեժիսոր Դավիթ Ստեփանյանը

Դավիթ Ստեփանյան  —  Ու՞մ է պատկանում ՀԷՑ-ը, ի՞նչ շահերի բախումներ կան, և ի՞նչ հետևանքներ կունենա էլեկտրաէներգիայի գնի բարձրացումը կամ չբարձրացումը։

Վահագն Խաչատրյան — 90-ականներին մենք դուրս եկանք ճգնաժամից, որը պայմանավորված էր ոչ թե նրանով, որ էներգետիկ համակարգը չէր կարող աշխատել, այլ ուղղակի ռեսուրսներ չունեինք, գազ էին պայթեցնում կամ երկաթգիծ էին պայթեցնում, մազութ կամ գազ չէին կարողանում բերել, հիդրոռեսուրսներն էին միայն օգտագործվում: Այդ ժամանակ ատոմակայանը չկար։ Երբ անվտանգության հարցերը լուծվեցին, ատոմակայանը վերաբացվեց: Դրանից հետո, երբ արդեն նորմալ իրավիճակ էր, առաջացավ խնդիր, թե էներգետիկ համակարգն ինչպիսինը պետք է լինի կառավարման առումով, որովհետև խորհրդային համակարգում կար ՀայԷներգո և վերջ։ Այսինքն՝ մենք չենք էլ ունեցել էներգետիկայի նախարարություն։ ՀայԷներգոն ուներ նաև միութենական ենթակայություն, այսինքն՝ բավականին հզոր կառույց էր, իր պատկանելությամբ երկակի՝ Խորհրդային Միության և տեղական իշխանության: Այն ամբողջ հոսանքն արտադրող, հոսանքը գնող, տեղափոխող, մատակարարող մարմինն էր։ Քանի որ անցանք շուկայական տնտեսության, մոնոպոլիաների խնդիրը կար։ Ամեն տեղ մոնոպոլիան պիտի ջարդվեր, որովհետև առանց դրա ո՛չ մրցակցություն կլիներ, ո՛չ զարգացում, և այստեղ էներգետիկան իր յուրահատկություններն ուներ։ Ժամանակին հեռախոսների մասին էլ էինք այդպես խոսում, բայց այսօր գիտությունը թույլ է տալիս ալտերնատիվ ստացիոնար ցանցեր ունենալ ինչպես  Ucom-ը կարողացավ անել, և ցանկացածը կարող է անել՝ օգտագործելով տեխնոլոգիաները։ Նույն խնդիրը կար նաև էներգետիկայի համակարգում՝ ի՞նչ կարելի էր անել, որ ալտերնատիվ էներգետիկ համակարգ ունենայինք։ Բավականին բարդ էր, բավականին ներդրումներ պահանջող, և մենք՝ կառավարությունը, որոշում կայացրեցինք տարանջատել՝ հոսանք արտադրողներ, հոսանք տեղափոխող և հոսանք մատուցող։ Եվ այս տրամաբանության մեջ առաջացան հոսանք արտադրողներ, բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդիչների ցանց, որը հոսանքը տեղափոխում է, և  բաշխիչ էլեկտրոցանցեր, որոնք արդեն գնում են հոսանքը։ Տնտեսական հարաբերություններ առաջացան այս սուբյեկտների միջև, այսինքն՝ մեկը գնում էր հոսանքը, մեկը տեղափոխում էր, մյուսը գնում էր և վերավաճառում էր ուրիշին: Այստեղ երկու մոտեցում կար, որ կարելի էր բաշխիչ ցանցն անել ոչ թե մեկը, այլ չորսը՝ հյուսիս, հարավ, արևելք և արևմուտք, և նույնիսկ հինգերորդը՝ կենտրոն։ Մենք մտածում էինք ալտերնատիվ առաջացնել։ Այդ տարբերակն էլ էր այդ ժամանակ քննարկվում, ուղղակի չհասցրեցինք արդեն: Ես ի նկատի ունեմ 1998թ.-ի հեղափոխությունից հետո այդ մոտեցումն արդեն չաշխատեց, ու որոշեցին, որ Հայաստանի էլեկտրացանցը պետք է մեկը լինի, և այդ համակարգը սկսեց աշխատել։ Վատ չէր աշխատում։ Ճիշտ է, համակարգը հնացած էր, հիմնական միջոցները մաշված էին, և ներդրումների կարիք կար, որպեսզի այն կարողանար մշտական, կանոնակարգված աշխատել, բայց մի խնդիր կար, որը մեզ օգնում էր: Պարզվեց, որ տարբեր միջազգային կառույցներ և կազմակերպություններ այս բնագավառի համար միշտ ունեին ազատ միջոցներ: Դա կլիներ Համաշխարհային բանկը, կլիներ Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկը (ՎԶԵԲ), կլինեին նույնիսկ այլ երկրներ՝ Ճապոնիայի նման երկիր, և այլն։ Նրանք կառավարության երաշխիքով միշտ պատրաստ էին այդ բնագավառի համար միջոցներ տալ և բավականին մատչելի։ Կոմերցիոն տոկոսադրույք չէր, խիստ մատչելի էր, երկար ժամանակահատվածով։ Խիստ խոսել, որ կարիք կար սեփականաշնորհման, ո՛չ, դրա անհրաժեշտությունը չկար, որովհետև սեփականաշնորհման պատճառներից մեկն այն է, որ պետությունը չի կարողանում միջոցներ հատկացնել, կամ այն կառավարման արդյունավետության բարձրացման առումով է անհրաժեշտ լինում: Սակայն, այդ երկուսն էլ կարելի էր անել։ Դրա համար 1990-ականներին մեր ծրագրերում խոսք չկար սեփականաշնորհման մասին։ Բոլորին թվում է, թե սեփականաշնորհումն իրականացվել է մեր ժամանակ։ Մեր ժամանակ այլ սեփականաշնորհումներ են եղել՝ մանր և միջին, այդպես էինք ասում, խանութներ, ծառայության բնագավառ, 100% սեփականաշնորհում էինք։ Այն ժամանակվա սեփականաշնորհման տրամաբանությունն այնպիսինն էր, որ դա պետք է անպայման կոլեկտիվին անցներ։ Գաղափարախոսությունն այն էր, որ որևէ մեկը չպետք է ունենար արտոնյալ կարգավիճակ։ Մեզնից հետո, իհարկե, ամբողջ գաղափարախոսությունը փոխվեց, սեփականաշնորհումն սկսեց իրականացվել ստվերային կարգով: Օրինակ՝ ԱրմենՏելի սեփականաշնորհումը շատ անհասկանալի կերպով տեղի ունեցավ, որի արդյունքները մենք արդեն երկար ժամանակ է քաղում ենք: Հիշու՞մ եք, ԱրմենՏելի մենաշնորհային դիրքը մեր տնտեսությունը կաթվածահար էր արել, և այն գումարները, որ մենք մի քանի տարի վճարում էինք ուղղակի անհասկանալի էին։ Էներգետիկան ռազմավարական նշանակություն ունի ցանկացած երկրի համար, իսկ քանի որ Հայաստանը շրջափակված է, ապա առավել կարևոր է։ 2002թ.-ին արդեն խոսք գնաց այս ցանցի սեփականաշնորհման մասին, և շատ տարօրինակ հանգամանքներում հայտնվեց մի ընկերություն, որը որևէ առնչություն չուներ էներգետիկ համակարգի հետ, գրանցված էր օֆշորային գոտում, և շատ անհասկանալի պայմաններ թելադրելով, բավականին էժան՝ 12 միլիոն գումարած 25 միլիոն, եթե չեմ սխալվում, ձեռնարկության պարտքերը վերցներ իր վրա։ Դա ընդհանրապես անընդունելի է։ Հետագայում պարտքերի մարումը համարվեց ներդրում, բայց այդպես էլ այդ ներդրումը չի կատարվել․ խառը պատմություն է: Նրանք այդ 25 միլիոնի ներդրումը չարեցին, արդյունքում 12 միլինով ձեռք բերեցին և վերավաճառեցին «РАО ЕЭС России»-ին։ Դա էլ էր օֆշորային գոտում գրանցված կազմակերպություն։ Մինչև հիմա էլ, կարծեմ, երկուսն էլ անգլիական օֆշորում գրանցված են։ Վերավաճառվեց, գումարը չեմ հիշում 75 էր կարծեմ, բայց ընկերությունը մի քանի անգամ մեծ շահույթ ունեցավ, և ձեռնարկությունը դարձավ 100% ռուսական։ Չար լեզուներն ասում են, որ առաջին գործարքն արել է Հարություն Փամբուկյանը, այն ժամանակվա ազգային ժողովի պատգամավոր, գործարար, «Մաքս գրուպ»-ի բաժնետերերից մեկը։ Բայց ասում են, որ այդ ամեն ինչը կատարվել է Ռոբերտ Քոչարյանի մասնակցությամբ և հովանավորությամբ։

2006թ․-ին սա դարձավ ամբողջությամբ ռուսական սեփականություն, և արկածները սկսեցին այդ ժամանակ։ Այդ տարիներին կարծես պրոբլեմները շատ չէին զգացվում, գուցե ցանցը, հին լինելով, դեռևս ի վիճակի էր սպասարկում իրականացնել, բայց կորուստները բարձր էին․ սա ճշմարտությունն է, պիտի ասվի։ Մոտ 31-35% էին, որը տարիների ընթացքում հասել է 13.8%-ի։ Նորմատիվը մեր կողմից սահմանված է 11.4%։ Բայց, եթե համեմատենք այլ երկրների նորմատիվների հետ, նախկին խորհրդային երկրներում 8-9% է, իսկ զարգացած երկրներում, օրինակ՝ Բելգիայում, Ֆրանսիայում և այլ եվրոպական երկրներում՝ 4-6%: Եվ այս կորուստները մենք ենք վճարում։ Այդ կորուստները երկու տիպի են՝ տեխնիկական և ֆինանսական։ Ֆինանսական ասելով՝ ի նկատի ունեմ այն, որ հոսանքը մատակարարում են, իսկ վճարող չկա։ Վերջին տարիների տվյալները հուշում են, որ ազգաբնակչությունը 98-99%-ով վճարում է։ Այսինքն՝ ֆինանսական կորուստներ ազգաբնակչության առումով չկան։ Եվ կորուստները, որ այստեղ են առաջանում, վճարում ենք մենք։ Սա ամենակարևոր հարցերից մեկն է՝ ինչու՞ է այդպես։

Այստեղ մեկ ուրիշ խնդիր կա: Այս տարիների ընթացքում, մեր տնտեսության զարգացումը բերեց նրան, որ զուտ արտադրական նպատակով սպառվող հոսանքի ծավալները փոքրացան։ Սա շատ վատ ազդեցություն է թողնում արտադրվող հոսանքի որակի վրա։ Մասնագիտական առումով, շատ պրիմիտիվ ու մատչելի ասեմ, շատ կարևոր է, որ եռաֆազ հոսանքի տեսակարար կշիռը մեծ լինի, այդպիսի հոսանք սպառվի։ Եվ պատկերացրեք, որ հիմա 5,7 միլիարդ հոսանք են տալիս ցանցին ամբողջ ամսում, որից 1,9 միլիարդը սպասարկում է ժողովրդին և միայն 1,2-ը՝ արդյունաբերությանը։ Սա կարևորագույն խնդիր է։ Սա մեր էներգետիկ տնտեսական ռազմավարության խնդիր է, որը չի լուծվում, որովհետև հիմա էլ, եթե ռազմավարություն մշակվի, որևէ մեկը չի կարող ասել, թե հինգ տարի հետո մեր արդյունաբերությունն ինչպիսին կլինի և թե ինչպիսին է լինելու մեր էներգետիկ ապագան։

Բայց այստեղ երկրորդ հարվածն է գալիս, ես մի քիչ առաջ եմ ընկնում, որովհետև մեր ազգաբնակչությունն էլ աստիճանաբար սկսում է ավելի քիչ ծախսել՝ երկու հանգամանքով պայմանավորված՝ գինը թանկանում է, սկսում են քիչ ծախսել, և ազգաբնակչությունը կրճատվում է։ Այսինքն, եթե էներգետիկ համակարգի հույսը քաղաքացիներն են, քաղաքացիները շատ սպառող չեն, սպառող քաղաքացիները չկան: Այսինքն, սա էլ երկրորդ խնդիրն է կորուստներից հետո:

Մասնագիտական տեսանկյունից երբ գնահատում ենք, հատկապես այս սակագնի հետ կապված, հարց է առաջանում՝ ի՞նչու հենց հիմա արվեց։ Առաջին անգամն էր, որ այսպիսի մեծ ծավալով փաստաթուղթ ներկայացվեց։ Մոտավորապես 10000 էջ, 10 հավելված, ամեն մեկի մեջ երևի 1 գիգաբայթ ինֆորմացիա: Նման բան ոչ մի անգամ չի եղել: Եթե Դուք փորձեիք նախկինում ավելի մանրամասն տեղեկություններ ստանալ, չէիք կարողանա: Մենք հիմա հնարավորություն ունենք, և այդտեղ այդ այլանդակությունը երևաց՝ սկսած նրանից, որ ցեմենտի 1 կգ-ը 57000 դրամ էր:

Դ. Ս. — Մի քիչ մանրամասնեք, ինչի՞ համար էր դա նախատեսված:

Վ.Խ. — Ուրեմն այսպես է՝ գրված է ցեմենտ՝ 63 տոննա, գրված է չափման միավոր՝ կգ, գրված է 1 կգ-ի գինը՝ 57000 դրամ: Եվ ընդհանուր ցեմենտի ծախսը այդ ամբողջ ընթացիկ ծախսերի մեջ 3 միլիարդ 600 միլիոն է: Ասենք, ընթացիկ ծախսերը, եթե չեմ սխալվում, 9 միլիարդ էին, այսինքն՝ 937 անգամ ավելի թանկ ՀՀ-ում գործող 1 կգ ցեմենտի գնից: Հետո մեզ ասացին, որ դա բացթողում է, բայց ես համոզված չեմ: Եթե մենք դա չհայտնաբերեինք… Դա եղել է լրագրողների և մեր մասնագետների համատեղ ուսումնասիրության արդյունք, և իրականում լրագրողներն են առաջինը տեսել: Նույնիսկ չէին հավատում, որ թվաբանական խնդիր է, որովհետև գրված էր: Ասացին, իհարկե, որ դա սխալմունք է, բայց ես չեմ հավատում: Սխալմունքն այդպիսին չի լինում․ մեկ ստորակետ չի, երեք ստորակետն այս կողմ, այն կողմ: Բայց դա բացահայտվեց այն ժամանակ, երբ հրապարակվեց:

Երկրորդը մեքենաների պատմությունը, որն ավելի սոցիալական հնչեղություն ունի, որովհետև այդտեղ ավելի կարևոր ծախսեր կան, որ ուսումնասիրում ենք: Ասենք, այդ կարևոր ծախսերի մեջ կա դեբիտորական ծախսերի խնդիր, և այդ դեբիտորական պարտքերը կազմակերպությունն ինքը պետք է շահագրգռված լինի, որ ստանա, բայց ինքը ձևակերպում է անհուսալի դեբիտորական պարտքեր, դա մտցնում է ծախսերի մեջ, ծախսերն ուռեցնում է: Չի կարող այդպիսի բան լինել:

Դ. Ս. — Եթե մի քիչ ավելի մատչելի ասելու լինենք, դա ի՞նչ է նշանակում։

Վ. Խ. — Նշանակում է դու ունես ստանալիք գումար, դու ձևակերպում ես, որ այդ գումարը չես ստանում, անհասանելի է, և այդ գումարները, որ չես ստանում, մտցնում ես ծախսի մեջ: Այսինքն՝ եթե ծախսի մեջ ես մտցնում, նշանակում է, որ ինքն արդեն սակագնի բարձրանալու տեղ է: Եթե դու չես ստանում, չես ուզում ստանալ, քո շահույթից պակասեցրու՛: Սովորաբար այդպես է մասնագիտորեն: Ասենք բարեգործական ծախսեր որ կատարվում են, սովորաբար կատարվում են շահույթի հաշվին։ Ոչ ոք քեզ չի կարող ասել՝ ինչու ես անում: Բայց երբ որ բարեգործական ծախսերը մտցվում են ինքնարժեքի մեջ, ծախսերի մեջ, ես և դուք կարող ենք ասել՝ ինչու եք իմ հաշվին անում, և այդպես էլ արել են: 2012-2013 թթ․-ին 2,6 միլիարդ դրամի բարեգործական ծախսեր են կատարվել, և դա մտցվել է ինքնարժեքի մեջ: Ես հիմա իրավունք ունեմ հարցնել՝ դուք ո՞վ եք։ Թեկուզ ամենալավ նպատակներով եք գումարներ ծախսում, ասենք, մատենադարանի համար գիրք եք առել կամ մանկատանը գումար եք տվել, լավ եք արել, բայց ինձ հարցրեք, թող ես որոշեմ, դուք չեք բարեգործություն անողը: Բայց սա էլ են արել:

Այս տարվա ուսումնասիրությունները շատ մանրամասն են, որովհետև մեզ այդ հնարավորությունը տրվեց: Նախորդ տարիներին մենք օգտվել ենք իրենց կողմից ներկայացված տարեկան հաշվետվություններից, բայց այդ տարեկան հաշվետվություններն էլ են հետաքրքիր պատկեր: Այն, ինչ կա այսօր, նոր պատմություն չի, դա վերջին 4 տարիների ընթացքում է եղել: Տարբեր մեկնաբանություններ ունեին, ասում էին՝ օբյեկտիվ պատճառներ կան, սակավաջուր տարի է եղել, ատոմակայանը 2 անգամ ավելի երկար է կանգնել, մենք ստիպված ենք եղել հիդրոէլեկտրակայաններից քիչ օգտվել, ատոմակայանից ավելի քիչ օգտվել, ավելի շատ օգտվել ենք Հրազդանի 5-րդ և Հրազդանի ՋԷԿ-ի հոսանքից, որն ավելի թանկ է քան վերը նշվածները, և այդ պատճառով մենք թանկ հոսանք ենք առել, բայց չենք կարողացել թանկ վաճառել:  Զուտ տնտեսագիտորեն ինձ համար անհասկանալի է: Այսինքն, եթե դուք կոմերցիոն կառույց եք, ինչն այդպես է, ունեք ապրանք, որ վաճառում եք, ինչու՞ եք ավելի էժան վաճառում, քան ծախսում եք: Եթե դա տեղի է ունեցել Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձաժողովի կողմից, որպես պետության ներկայացուցիչ, ուրեմն դու իր հետ հարաբերությունները ճշտի: Դուք կա՛մ իրենից ստացեք դոտացիա, կա՛մ ինչ-որ ուրիշ պայմաններ: Այդպիսի բիզնես չկա․ երբ դուք վատ եք բիզնես անում, մինուս եք անում, հետո գալիս, ասում եք՝ գիտե՞ք ինչ կա, պետք է փոխհատուցեք: Է՜, չանեի՛ք: Մենք այդպես ենք աշխատում։ Ռեստորանը կամ որևէ խանութ կամ ձեռնարկություն եթե վնասվում է, վնասվում է: Բայց սա հատուկ է, շանտաժ՝ հասկանալով իր կարևորությունը, գուցե դրա վրա է ամեն ինչը եղել: Եվ արդյունքում ստացվել է, որ իր կուտակած պարտքերը ավելի շատ են, քան իր ակտիվներն են: Այսինքն՝ ինքը եթե իր ընկերությունը վաճառի, չի կարող իր պարտքերը փակել: Դա նոնսենս է տնտեսագիտության մեջ: Դա գրվում է նաև աուդիտորական ընկերությունների եզրակացություններում. իրենք զգուշացնում են, որ այս կազմակերպությանը չի կարելի վարկ տալ, որովհետև իրենց մոտ ընթացիկ պարտավորություններն ավելի շատ են քան ընթացիկ ակտիվները: Սա շարունակում է աշխատել։ Արդյունքում ի՞նչ է տեղի ունենում՝ այն վատ պարտք ունեցողի նման ընկերությունն ավելի թանկ տոկոսով վարկեր է վերցնում: Եթե նայում ենք իրենց վերջին տարվա վարկերը, տեսնում ենք 10%, 12%  և այլն: Երբ որ միջազգային կազմակերպություններից պետությունը 1,5% մինչև 3% վարկ է վերցնում և ասում է՝ ես եմ երաշխավորը, դու միայն ցանցում վերանորոգում արա՛: Բայց սա իր ընթացիկ խնդիրները լուծելու համար գնում վերցնում է այդպիսի բարձր տոկոսով վարկեր, որը իրավիճակն ավելի է վատացնում: Եվ այսօր նա անվճարունակ վիճակի է հասել, աշխատավարձ չի կարող վճարել, ընթացիկ ծախսեր չի կարող կատարել:

Ես տեսնում եմ, որ այս ամեն ինչը մտածված է եղել, սա պատահական չի եղել: Որովհետև եթե մտածված չլիներ, եթե խելացի մենեջմենթ կատարվեր, այնտեղ մենեջերները կասեին՝ գիտե՞ք ինչ կա, ստոպ:

Դ. Ս. — Այսինքն` միտումնավոր սնանկության են հասցրել:

Վ. Խ. — Իրենք երևի ուզել են լավամարդ լինել, կամ ինչ: Վերջը չեն էլ ուզել տեսնել:

Մեկ այլ հարց կա Նաիրիտ գործարանի հետ կապված: Նաիրիտը պարտքը չի տալիս, իրենք հոսանք են տալիս: Ինչու՞ եք տալիս։ Ո՞վ է ձեզ խնդրում: Ով որ խնդրում է, ուրեմն՝ նա էլ պետք է պատասխանատվություն կրի: Նրանք այսպիսի խնդիրներ ունեն, բայց ես էլ կարող եմ ասել՝ դու երբ ինձ հոսանք ես տալիս ու ես չեմ վճարում, հոսանքն անջատում ես, չէ՞, անկախ որևիցե հանգամանքից՝ ծեր եմ, հիվանդ ունեմ տանը, թե ոչ, և այլն: Իսկ Նաիրիտի դեպքում ի՞նչ է եղել։ Անջատի՛ր: Ինչու՞ պետք է այդ ամեն ինչը իմ հաշվից գնա: Ինչու՞ չեք գնում ձեր պարտապաններից ձեր գումարները գանձեք: Այսինքն՝ դուք լրիվ այլ սկզբունքով եք աշխատում, որի արդյունքում ունենք այն, ինչ ունենք:

Դ. Ս. — Հիմա եթե հոսանքը չի թանկանում 7 դրամով, դա ի՞նչ կարող է նշանակել:

Վ. Խ. — Անցյալ տարի նույն շանտաժը արվեց, հոսանքի գինը բարձրացրեցին 10 տոկոսով: Ի միջիայլոց, որպեսզի դինամիկան նայեք, մինչև 2009 թ.-ին եղել է 25 դրամ: Այստեղ ևս մեկ կարևոր հարց կա: Իրենք անընդհատ շահարկում են դրամ/դոլար կուրսը, բայց այդ 25 դրամը եղել է 580-ից մինչև 300 երբ որ իջավ: Այսինքն՝ 580 էր կուրսը՝ 25 դրամ էր, 300 էր՝ 25 դրամ էր: Այսինքն՝ այդ ժամանակահատվածում դուք կարող էիք իջեցնել սակագինը, եթե դրամ/դոլար կուրսը ձեր ինքնարժեքի վրա ազդում է: Չարեցին: Բայց երբ 2009 թ․-ին 300-ը դարձավ 360, միանգամից 25-ը դարձավ 30: Հետո մի քիչ ավելացավ, ասացին՝ գիտեք, էլի պիտի ավելացնենք, 30-ը դարձավ 38: Հետո միանգամից 38-ը դարձրեցին 42: Այսինքն, եթե սա էլ հաշվենք, 5 տարվա մեջ ուղիղ երկու անգամ սակագինը բարձրացել է՝ 25 դրամից օգոստոսի 1-ից կդառնա գրեթե 49: Եթե 100 տոկոսով չէ, ապա գոնե 90 տոկոսով թանկացել է: Այս ընթացքում դրամը չի արժեզրկվել։ Իրենք դա որպես փաստարկներից մեկն են բերում:

Մնացած չափանիշներից ելնելով՝ խնդիրներ շատ կան, որ կարող ենք հարցադրում անել: Բայց տեսեք, 10 տոկոս անցյալ տարի բարձրացրին, իրենց ֆինանասական վիճակն ավելի վատացավ, սպառողները պակասեցին, պարտքերն ավելացան: Այսինքն՝ սակագին բարձրացնելը ոչ մի կերպ չի նպաստում արդյունավետ տնտեսական գործունեության ծավալմանը, ընդհակառակը՝ ավելի շատ են խրվում պարտքի մեջ: Այն վատ պարտապանի նման է, որ անընդհատ պարտքը վերցնում է, հետո գնում է կազինոյում խաղում է, որ փակի, բայց տարվում է, նորից է գնում: Ինձ համար անընդունելի է այս ձևով, այս մեթոդներով սակագին բարձրացնելը, որովհետև ինքը՝ սակագնի հաշվարկման մեթոդոլոգիան, թույլ չի տալիս, ավելի ճիշտ, չի շահագրգռում այս կարզմակերպությանը, որ ինքը իր ծախսերը փոքրացնի: Ընդհակառակը, սա սովետական հին տրամաբանությունն է, «ծախսատար էկոնոմիկա» ենք ասում, որտեղ ծախսդ անընդհատ մեծացնում ես, որ հաջորդ տարի կարողանաս նորից այդ գումարը ստանալ: Ծախսդ մեծանում- մեծանում է, տնտեսությունդ ուռչում է, բայց իրականում արդյունավետ չի, որովհետև այդ ծախսերդ իրենց անմիջական նպատակին չեն ծառայում: Հիմա ինչի՞ համար եք ավելացնում, ի՞նչ է դա տալիս դա։ Ես հուշում եմ տեղեր՝ կորուստները նվազեցրու՛, շահութաբերությունը պակասեցրու՛, աշխատավարձը պակասեցրու՛, աշխատողների թիվը կրճատի՛ր։ Զուտ արդյունավետության գործակիցներ կան, եթե հաշվում եք, ենթադրենք, 1 աշխատողի հաշվով քանի միլիոն կՎտ հոսանք է ընկնում, մենք Արգենտինայից մոտ 4 անգամ հետ ենք, միջազգային նորմայից՝ 2 անգամ: Այսինքն՝ հիմա 7800 աշխատող ունենք, 5,7 միլիարդը որ բաժանում ենք, ստացվում է մոտավորապես 2,1-2,2 միլիոն կՎտ, երբ որ միջազգային նորմը 4.5 է, արգենտինայինը՝ 6: Այսինքն՝ ոչ մի ձևով ՀԷՑ-ը շահագրգռված չէ, որ իր տնտեսական արդյունավետությունը մեծացնի: Ո՞վ ասաց, որ պետք է 7800 աշխատող ունենա: Ինձ ասում են՝ բա սոցիալական հա՞րցը: Ես էներգիա սպառող եմ, իմ հաշվին սոցիալական հարց մի՛ լուծեք: Իրեն էլ որպես բիզնես նայեք։ Իրեն ձեռնտու է մատչելի, էժան հոսանք ունենա, որ մրցունակ տնտեսություն ունենա:

Դ. Ս. — Հակառակ կողմից էլ կարող ենք մոտենալ՝ իսկ սպառողի համար սա սոցիալական հարց չէ՞:

Վ. Խ. — Իրենք ասում են աշխատատեղերի առումով, բայց շատ պարզ տրամաբանություն է: Հայտնի ազատական տնտեսագետ Ֆրիդման կա, որը եղել է նաև Ռեյգանի խորհրդականը և մոնետարիստական քաղաքականության հիմնադիրներից է։ Երբ նրան հրավիրում են Չինաստան՝ հայտնի չինական տնտեսական բարեփոխումներն իրականացնելու, նրան տանում են մի մեծ ջրանցք, տեսնում է մարդիկ բահով են աշխատում, հարցնում է՝ ինչու են բահով աշխատում, ասում են՝ աշխատատեղ ենք ապահովում, պատասխանում է՝ ես էլ գիտեի, թե իսկապես ուզում եք ջրանցք կառուցել, խորհուրդ կտամ ամեն մեկին մի գդալ տաք, այդ դեպքում աշխատատեղերի թիվը մի 10 անգամ ավելի շատ կլինի: Այսինքն, այս տրամաբանությունը եթե կա տնտեսության մեջ, առավել ևս եթե այն կա մասնավոր կառույցում, որը իր շահույթն է հետապնդում, սրանք արդեն անհասկանալի բացատրություններ են:

Մեր հաշվարկների համաձայն՝ ստացվել էր, որ մոտավորապես 2-3 դրամ այսօրվա գնից կարելի էր իջեցնել ու շատ չվնասվել: Ես ավելի խիստ գնահատականներ չեմ տալիս, որովհետև մենք մեթոդիկայի առումով նաև խնդիր ունենք: Սակագնի հաշվարկման մեթոդոլոգիան չի նպաստում արդյունավետ տնտեսություն ունենալուն։ Այդ մեթոդիկան, որը գործում է 1999 թ․-ից, արդեն իրեն սպառել է, և պետք է փոխել ժամանակակից մի մեթոդիկայով, որ և՛ արագ վերափոխում տեղի ունենա, այսինքն՝ և՛ մաշվածությունը հաշվի առնեն, և՛ շահագրգռեն ՀԷՑ-ին, նույնը վերաբերում է նաև գազին, որ իրենք կորուստները պակասեցնեն, և ամեն ինչ անեն, որ նվազագույն ծախսերով տան մեծ արդյունք:

Դ. Ս. — Իսկ մեր ունեցած պայմաններում, երբ կա անարդյունավետ կառավարում, կա հսկայական ստվեր, ենթադրենք «Ոչ թալանին» սոցիալական նախաձեռնությանը հաջողվում է այնպես անել, որ հոսանքը չկարողանան թանկացնել, ի՞նչ կարող է դա նշանակել ոչ արդյունավետ կառավարման պայմաններում:

Վ. Խ. — Այդ դեպքում ուղղակի պետք է գնա սնանկացման:

Դ. Ս. — Իսկ ի ՞ նչ կարող է լինել սնանկացումից հետո, ո՞վ կարող է դա գնել:

Վ. Խ. — Սնանկացումից պետք չէ վախենալ: 2009 թ.-ի մեծ ճգնաժամի մեջ, որ մենք ապրեցինք, աշխարհը ապրեց, ես նկատի ունեմ Ամերիկայի ֆինանսական ճգնաժամը, ասենք, «Morgan Stanley» կազմակերպությունը սնանկ ճանաչվեց, կամ ավտոգիգանտները։ Բոլորը համաձայնվեցին, որ պետությունը իրենց բաժնետոմսերը վերցնում է, ինչ-որ ժամանակ կառավարում է, մասնակից է դառնում, հետո բոլորը 2-3 տարվա ընթացքում կարողացան հետ գնել, բայց այդ ընթացքում պարտքերի սպասարկման հարցը կանգնեցվեց: Սնանկացման դրական կողմն այն է, որ հնարավուրություն է տրվում կազմակերպությանը առողջացման ծրագիր ներկայացնել և 2-3 տարվա ընթացքում վերականգնվել; Դա չի կորում, չի անհետանում, պարտատերերին մնում է որպես պարտք, ուղղակի ժամանակացույց է սահմանվում։ Նրանք եթե ակընկալում են ստանալ այսօր, կստանան վաղը կամ մյուս օրը: Այնպես որ, պետք չէ խուսափել դրանից, պետք չէ դրանից շատ մեծ պատմություն սարքել: Շուկայական տնտեսության մեջ սնանկացման գործընթացը պետք է շատ նորմալ դիտվի։ Սա առողջացման հնարավորություններ է տալիս:

Հիմա չեն ուզում գնան սրան, տարբեր ոչ հիմնավոր, ոչ տնտեսագիտական բացատրություններով, նույնիսկ քաղաքական էլ չէ, շատ սիրողական մակարդակով։ ԱԺ-ում նույնիսկ տնտեսագետներ կան, որոնք ինձ համար անհասկանալի է, թե այս իրավիճակում ինչու են այդպես պաշտպանում ՀԷՑ-ին սնանկացումից: Թող սնանկանա: Երկրորդ կողմը կա, ի միջիայլոց, նոր կառավարիչ նշանակել, բայց դա առանց սնանկացման չի լինում։ Օրենսդրական դաշտում գուցե կարելի է գտնել մի այդպիսի հնարավորություն, որը թույլ տա, որ կառավարիչ նշանակվի պետության կողմից, որովհետև, ի վերջո, եթե մի քիչ ավելի լուրջ ենք նայում, այնտեղ կան 120 միլիոն դոլար կամ մի քիչ ավել պետական երաշխիքով վարկեր: Այսինքն՝ պետությունն այնտեղ շահ ունի: Նա երաշխավորությամբ վարկ է վերցրել, տվել է կազմակերպությանը, իսկ կազմակերպությունը չի կարողանում վարկերը վերադարձնել: ՎԶԵԲ-ը, որը 45 միլիոն վարկ է տվել, հիմա մտնում է դատարան, որպեսզի առաջնահերթության կարգով այդ վարկը վերցնի։ Ասում է՝ ձեզ չեմ վստահում, դուք անվճարունակ եք: Այսինքն՝ ՀԷՑ-ի հետ կապված քննարկումն այսօր տեղի չի ունենում մասնագիտական հարթությունում, տեղի է ունենում շատ պոպուլիստական, ցածր մասնագիտական մակարդակում։ Քաղաքական մակարդակում հնչում են ուղղակի անհիմն մեղադրանքներ, անձնական վիրավորանքներ, որն ինձ համար անընդունելի է, և կա նաև մեր կողմից մասնագիտական քննարկում, որը հրապարակային որևէ տեղ չի լսվում:

Դ. Ս. — Հնարավո՞ր է, որ սնանկացման դեպքում սեփականատեր փոխվի:

Վ. Խ. — Դա կարող է լինել: Սեփականատերն ինքը պետք է շահագրգիռ լինի, որ սահմանված ժամանակահատվածում առողջանա, այսինքն՝ ինքը ներդրումներ պետք է անի: Հետաքրքիր փաստ կա։ Երբ ֆինանսական վիճակը վատացել է, նա սկսել է վարկեր վերցնել։ Նա մայր ձեռնարկություն ունի «ИНТЕР РАО ЕЭС», որը Մոսկվայում է, որից նա փոխառություն է վերցնում 10 տոկոսով։ 10 տոկոսով տալիս են կոմերցիոն բանկերը։ Քո դուստր ձեռնարկությունն է, դա ի՞նչ է նշանակում։ Ի միջիայլոց, մենք՝ ՀՀ քաղաքացիներս կամ մասնագետներս, չենք կարող օպերատիվ տվյալներ ստանալ իր տնտեսական գործունեության մասին: 2014 թ․-ի հաշվետվությունը չկա, առավել ևս 2015 թ․-ի առաջին եռամսյակինը: Բայց ռուսական «ИНТЕР РАО ЕЭС»-ի կայքում կարդում ես՝ եռամսյակային հաշվետվություն 2015թ., ընկերությունն ունեցել է այսքան հասույթ, հասույթի մեջ մասնակցություն են ունեցել հետևյալ կազմակերպությունները՝ 3 թե 4 կազմակերպություն է նշվում, որոնցից մեկը ՀԷՑ-ը, որն ապահովել է 5,5 միլիարդ ռուբլու հասույթ: Որտեղի՞ց է առաջացել: Գրում է՝ սակագնի բարձրացում և արտարժույթի տարբերություն, որովհետև դոլարի նկատմամբ մենք երկու անգամ քիչ ենք արժեզրկվել, քան ռուբլին: Ստացվում է, որ դուք ՀԷՑ-ից հասույթ ունեք, բայց երբ պետք է ձեր կազմակերպության համար այդ հասույթից գումար տաք 10 տոկոսով եք տալիս: 2014 թ․-ին հասույթը կազմել է 14,4 միլիարդ ռուբլու: Տեսնու՞մ եք՝ ինչ է ստացվում: Եթե մեզ տային 2014 թ․-ի հաշվետվությունները մենք ավելի ռեալ կտեսնեինք պատկերը, ավելի կկոնկրետացնեինք մեր առաջարկությունները, բայց մեզ չի տրվում։ Տարին կիսվում է, և դա զարմանալի է, առաջին եռամսյակից հետո աուդիտորական ընկերության հաշվետվությունը մենք պետք է ունենայինք:

Իսկ սեփականատիրոջ փոփոխությունը կախված կլինի սեփականատիրոջ ցանկությունից։ Նա եթե համոզվում է, որ սնանկացման գործընթացում մասնակցություն պետք է ունենա և ներդրումներ պետք է անի, այդ թվում՝ ֆինանսական միջոցներով, այդ դեպքում նա մասնակցում է: Եթե չէ, այդ ամենը կարող է բերել նրան, որ նա ճանաչվի անվճարունակ։ Ի միջիայլոց նա հիմա անվճարունակ է, և այդ դեպքում նա պետք է համապատասխան ձևով անվճարունակ ճանաչվի՝ աճուրդ, վաճառք և այլն:

Դ. Ս. — Հնարավո՞ր է այս խնդիրը դիտարկել աշխարհաքաղաքական մեծ խաղացողների պայքարի կոնտեքստում։ Մենք գիտենք Որոտանի ջրամբարի վաճառքի դեպքը: Հնարավո՞ր է, որ ՀԷՑ-ը նույնպես անցնի ամերիկյան որևէ ընկերության:

Վ. Խ. — Վերջին երկու օրերին շատ է շահարկվում, հատկապես ռուսական մամուլը շատ է ներկայացնում, որ այստեղ հակառուսական ցույցեր են տեղի ունենում և այլն, բայց իրականում այդպիսի բան չկա: Մենք պարտավոր ենք դա ասել։ Եթե առիթ լինի մենք պետք է թե՛ ռուսական, թե՛ արևմտյան մամուլով շեշտենք։ Այդ հարցը հենց սկզբից էլ առաջանում էր՝  ու՞մ ազդեցության տակ է։ Չկա այդպիսի բան Հայաստանում: Մենք մեր հարցերն ենք լուծում։ Երբ մեր կողմից Որոտանի հարցը բարձրացվեց, դա նրա համար չէր, որ ամերիկացիներին էին վաճառում: Խնդիրն այն էր, որ անօրինական վաճառք էր, և մենք ապացուցեցինք, որ անօրինական էր: Փորձեցին օրինական դաշտ բերել, այն էլ մինչև վերջ չեն բերել: Նկատի ունեմ, որ ջրամբարները ՀՀ սեփականությունն են և դրանք վաճառքի ենթակա չեն:

Դ. Ս. — Իսկ Հայաստանում հիմա հնարավո՞ր է որևէ բան օրինական կերպով անել։

Վ. Խ. — Դե, հիմա մենք խոսում ենք նրա մասին, որ պետք չէ ներկայացնել որպես ամերիկյան կամ ռուսական շահ, բայց, իհարկե, էներգետիկ ռեսուրսները միշտ կարևորագույն դեր են ունենում աշխարհաքաղաքական խնդիրներ լուծելու համար։ Ասեմ նաև, որ «ИНТЕР РАО ЕЭС»-ը շատ լավ ներկայացված է մեր ռեգիոնում: Թուրքիայում ունի արտադրող ենթակայաններ, Վրաստանում «Թելասի» բաշխիչ ցանցերի 75%-ի սեփականատերն է, և Խրամի գետի վրա 2 հիդրոկայանների 100% սեփականատերն է: ՀՀ-ում 100 % տերն է բաշխիչ ցանցերի և Հրազդանի ՋԷԿ-ի: Այսինքն՝ ամբողջական ներկայացված է այստեղ: Օրինակ՝ Վրաստանում իրենց քաղաքականության արդյունքում այնպես չի որ սակագինը չգիտեմ որտեղ է բարձրացել: Վրաստանում սակագինը 21-ից 32 է. այնտեղ եռաստիճան է՝ սպառողների օգտագործած էլեկտրաէներգիայի քանակությունից ելնելով: Եթե մենք կարող ենք ասել, որ 2009 թ․-ին մենք մոտ էինք իրար, մենք միանգամից վերջին երկու տարվա մեջ եկանք առաջ անցանք։ Ադրբեջանից էլ առաջ ենք անցել, Վրաստանից էլ ենք առաջ անցել։ Մենք միայն հետ ենք մնում Մոլդովայից: Այսինքն, եթե այդ գործընթացը տեղի ունենա, ֆինանսական առողջացման խնդիր, այդ դեպքում չի բացառվում, որ արևմտյան երկրների ներկայացուցիչները, լինի Ամերիկա կամ Եվրամիություն, ցանկություն կունենան:

Այստեղ մի խնդիր կա՝ այս ընկերությունն ունի մինիմում 250 միլիոն ֆինանսական բեռ։ Այն գնորդը, որը առնում է, պիտի հաշվի առնի, որ ինքն արդեն մինուս 250 միլիոն է: Եվ այնպես չէ, որ մեզ մոտ սպառման ծավալներն այնքան մեծ են ու գնալով մեծանալու են, որ նա շատ արագ կարողանալու է այդ հարցը լուծել: Բայց դա էլ այն խնդիրը չէ, որ այդ դեպքում ոչ ոք չգնի։ Սա հստակ եկամուտ և շահույթ բերող կազմակերպություն է, որը սպառում է 100 % արտադրանք։ Ուղղակի այստեղ կան մի քանի խնդիրներ, որից կարևորը էներգետիկ ռազմավարության խնդիրն է։

Դ. Ս. — Իսկ հնարավորություն կա՞ դա տեղական ռեսուրսներով շահագործել, թե՞ դրա մասին կարող ենք մոռանալ:

Վ. Խ. — Դա էլ կա: Այստեղ մի խնդիր կա, որի մասին չխոսեցինք: Անարդյունավետ կառավարումը բերել է կոռուպցիայի և թալանի: Օրինակ բերեմ։ Հացի փուռ, որն արտադրում է օրական մոտ 4 տոննա հաց, ամսական հոսանքի սպառումը մոտ 365 կՎտ է: Ես իմ տան կարիքների համար ամռանը սպառում եմ 360 կՎտժ: Ես վառարան չեմ վառում, ջուր տաքացնելու համար չեմ օգտագործում, ես հոսանքն օգտագործում եմ սառնարանի, հեռուստացույցի և առօրյա լամպերի համար: Այստեղ է թաղված մեխը: Կորուստներ հասկացությունը և կոռուպցիան այստեղ են: Բայց այստեղ քաղաքական խնդիր կա՝ արդյոք այսօր մեր երկրում իշխանությունը պատրա՞ստ է կառավարման այս մոդելը փոխել: Ինչու՞ եմ ես հացի փռի օրինակը բերում, հարյուրավոր էդպիսի փռեր կան։ Ինչու՞ են նրանք դա անում։ Եթե չանեն, նրանք մրցակցային վիճակում չեն հայտնվի և պարզապես կփակվեն։ Եթե խաղի կանոնը փոխվում է, եթե բոլորը դառնում են հավասար, բոլորը գիտեն, որ իրենց փռի համար ոչ թե 365, այլ 3650 կՎտ է պետք, շուկան սկսում է աշխատել նորմալ, մրցակցային: Բայց եթե դա չի փոխվում, եթե այդ սկզբունքն է գործում, ոչ միայն հոսանքում այլև մնացած բնագավառներում, այդ դեպքում, ուզում է տեղացի գա, ուզում է ամերիկացի գա, ուզում է ռուս լինի, ուզում է աֆրիկյան որևէ երկրից լինի, չի կարող:

Եթե հիմա մի Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր բերենք ու նա տնտեսական ռազմավարություն կազմի, այդ ծրագիրը չի իրականացվի, որովհետև մի հարց միայն չի լուծվում՝ սահմանին գնի ֆիքսումը: Դա կատարվում է ոչ թե իրական արժեքով, այլ կամայական։ Դա բավարար է, որ դու զրկված լինես որևէ տնտեսական լծակով  քաղաքականություն իրականացնելուց: Հիմա կենտրոնական բանկին մենք մեղադրում ենք, ասում ենք՝ ինչու՞ չեք կարողանում ինֆլյացիայի դեմն առնել: Ո՞նց առնի ինֆլյացիայի դեմը։ Իր լծակները ինչ-որ մի տնտեսական տրամաբանության շրջանակներում են, իսկ իրական կյանքը գործում է այդ տրամաբանությունից դուրս: Դու օրենքներդ օբյեկտիվ աշխատեցրու…

Դ. Ս. – Այնպես ստացվեց, որ մեր զրույցի ժամանակ բոլոր հղումները կատարեցինք շուկայական տնտեսությանը` ընդունելով այն որպես բացարձակ արժեք, բայց ինչևէ, շնորհակալություն։

Վ. Խ. – Դա է իրականությունը:

Դ. Ս. – Ինձ համար՝ ո՛չ:

Ծիծաղում են

 

Հարցազրույցը սղագրել է Լիլիթ Գևորգյանը

Դիտվել է 1478 անգամ