Իտալացի նշանավոր փիլիսոփա Ջիորջիո Ագամբենի հետ սույն հարցազրույցը (և դրա նախաբանը) պատրաստել է Ժուլիետ Սերֆը։ Այն հրապարակվել է ֆրանսիական «Տելերամա» հեղինակավոր հանդեսում։ Diskurs.am-ի համար թարգմանությունը իրականացրել է Նազարեթ Կարոյանը։
Կապիտալի՞զմը՝ կրոն։ Մա՞րդը՝ անբան կենդանի։ Օրե՞նքը՝ խիստ ներկա։ Իտալացի փիլիսոփան խորաթափանցորեն վերլուծում է մեր հասարակություններն ու դրանց «կենսաքաղաքական» շեղումները:
Մինչ կհնչեին եկեղեցիների զանգերը Տրաստևերում, որտեղ էլ ժամադրվել էինք, փորձում էի նրա դեմքը պատկերացնել… Ջորջիո Ագամբենը հայտնվում է Փիլիպպոս Առաքյալի կերպարանքով՝ Պիեռ Պաոլո Պազոլինիի «Ավետարանն՝ ըստ Սուրբ Մատթեոսի» (1964 թ.) ֆիլմից։ Այդ նույն տարիներին իրավաբանության երիտասարդ ուսանողը (ծնվել էր Հռոմում՝ 1942-ին) հաճախում էր գրող Էլզա Մորանտեի շուրջ հավաքված արվեստագետների ու մտավորականների շրջանակը։ «Լա դոլչե վի՞տա», սերտ բարեկամության մի պահ, համենայնդեպս։ Աստիճանաբար իրավաբանը շրջվում է դեպի փիլիսոփայությունը՝ հետևելով Հայդեգերի սեմինարին՝ Թոր-ան-Պրովանսում (Thor-en-Provence)։ Այնուհետև՝ նետվում Վալթեր Բենյամինի երկերի հրատարակության մեջ. մի մտածող, ով միշտ ուղեկցում է նրան, ինչպես Գի Դեբորն ու Միշել Ֆուկոն։ Ջորջիո Ագամբենը խաչում է, այսպիսով, պատմության մարգարեական զգացումը, հանդիսանքի հասարակության քննադատությունը եւ կենսաիշխանության դիմադրությունը՝ այդ վերահսկումը, որ իշխանությունը գործադրում է քաղաքացիների կյանքի և անգամ մարմինների նկատմամբ։ Քաղաքական ու բանաստեղծական նրա միտքը իրագործում է հնաբանական ճեղքումներ, գնում ժամանակի հորձանուտը, մինչեւ բառերի ծագումը: Հեղինակը «Homo sacer» խորագրի ներքո հավաքված մի շարք էսսեների՝ Ագամբենն ուղևորվում է իրավունքի，կրոնի, գրականության երկիրը, բայց մերժում գնալ Միացյալ Նահանգներ, որպեսզի չենթակվի կենսաչափական վերահսկմանը։ Մարդուն իր կենսաբանական տվյալներին հանգեցնելուն նա հակադրում է հնարավորությունների դաշտի իր ուսումնասիրությունը։
Բեռլուսկոնին ընկավ, ինչպես և մյուս եվրոպական առաջնորդները: Դուք ինքնիշխանության մասին եք գրել․ այս աննախադեպ իրավիճակը ի՞նչ է ձեզ ներշնչում։
Կառավարությունները կորցնում են իրենց լեգիտիմությունը։ Փոխադարձ կասկածը մտել է կառավարության եւ քաղաքացու միջև։ Այս աճող անվստահությունը տապալել է ռեժիմները։ Ժողովրդավարություններն ապրում են անհանգստության մեջ։ Այլապես ինչպե՞ս բացատրել, որ անվտանգության առումով նրանք ունեն երկու անգամ ավելի վատ օրենսդրություն, քան իտալական ֆաշիզմը։ Իշխանության աչքին յուրաքանչյուր քաղաքացի պոտենցիալ ահաբեկիչ է։ Երբեք մի՛ մոռացեք, որ կենսաչափական սարքը, որը շուտով պետք է տեղադրված լինի բոլոր քաղաքացիների ինքնության վկայականների մեջ, առաջին հերթին ստեղծվել է կրկնակի հանցագործների համար։
Արդյոք ճգնաժամը կապվա՞ծ է այն հանգամանքի հետ, որ տնտեսությունը քաղաքականության հանդեպ դարձել է գերակա։
Անտիկ բժշկության բառապաշարում ճգնաժամ նշանակում է հիվանդության վճռական պահ։ Բայց այսօր ճգնաժամը ժամանակավոր չէ. սա հենց կապիտալիզմի ընթացքն է, նրա ներքին շարժիչը: Այն միշտ շարունակվում է, քանի որ， բացառման այլ սարքերի նման, իշխանությանը թույլ է տալիս կիրառել այնպիսի միջոցներ, որոնք հնարավոր չէր լինի ընդունելի դարձնել նորմալ ժամանակ։ Ճգնաժամը, թեեւ սա կարող է ժպիտ առաջացնել, կատարելապես համապատասխանում է նրան, ինչը ժամանակին Խորհրդային Միությունում կոչում էին «պերմանենտ հեղափոխություն»։
Աստվածաբանությունը հիմա շատ է ներկա Ձեր մտածողության մեջ։ Ինչու՞։
Իրականացրածս վերջին հետազոտությունները ցույց են տվել, որ աշխարհիկության հավակնող մեր արդի հասարակություններն իրականում կառավարվում են աշխարհիկացած աստվածաբանության այնպիսի զորեղ հղացքներով, որոնք հասանելի չեն նրանց գիտակցությանը: Մենք երբեք չենք ըմբռնի, թե ինչ է կատարվում այսօր, առանց հասկանալու, որ կապիտալիզմը իրականում կրոն է։ Եվ, ինչպես Վալթեր Բենիամինն էր ասում, խոսքը կրոններից ամենամոլեգինի մասին է, քանի որ այն չի ճանաչում, թե ինչ է քավությունը… Վերցրեք «հավատ» բառը, որ սովորաբար գործածվում է կրոնական ոլորտում: Հունական եզրը, որն Ավետարաններում համապատասխանում է դրան, «Pistis»-ն է։ Կրոնների մի պատմաբան, ով փորձում էր հասկանալ այս բառի իմաստը, մի օր Աթենքի փողոցումներում շրջելիս հանկարծ տեսնում է ցուցանակ, որի վրա գրված է «Trapeza tes pisteos»։ Երբ մոտենում է ցուցանակին, հասկանում է, որ խոսքը բանկի մասին է։ «Trapeza tes pisteos» նշանակում է «վարկային բանկ»։ Դա պայծառացում էր:
Ի՞նչ է պատմում մեզ այս պատմությունը։
«Pistis» հավատքն այն վարկն է, որ մենք վայելում ենք Աստծու մոտ, և Աստծո խոսքը՝ մեզ մոտ: Բայց մեր հասարակության մեջ կա ոլորտ, որն ամբողջությամբ պտտվում է վարկի շուրջ։ Այս ոլորտը փողի ոլորտն է, ու բանկը՝ դրա տաճարը։ Դուք գիտեք, որ փողն այլ բան չէ, քան վարկ. դոլարի և լիվրի վրա (ոչ եվրոյի, սա մեզ կահազանգեր…) կարելի է դեռ կարդալ, որ Կենտրոնական բանկը կրողին կվճարի այդ վարկի համարժեքը։ Ճգնաժամն առաջացել էր իբրև հետևանք մի շարք գործողությունների, որոնք կատարվել էին մինչև մարելը տասնյակ անգամներ վերավաճառված վարկերի հետ: Կառավարելով վարկը` Բանկը, որը զբաղեցրել է Եկեղեցու եւ քահանաների տեղը, մանիպուլացնում է մարդկանց հավատն ու վստահությունը: Եթե քաղաքականությունը այժմ նահանջի մեջ է, պատճառը միայն այն է, որ ֆինանսական իշխանությունը` փոխարինելով կրոնին, բռնագրավել է ողջ հավատը եւ բոլոր սպասումները։ Ահա թե ինչու եմ հետազոտություն անում կրոնի եւ իրավունքի շուրջ: Հնաբանությունը, կարծես, ներկային հասնելու լավագույն ուղի է: Եվրոպացին չի կարող մուտք գործել իր ներկան՝ առանց չափելու իր անցյալը։
Ո՞րն է հնաբանական այդ մեթոդը։
Այն ուսումնասիրություն է «արխե»-ն, որը հունարեն նշանակում է «սկիզբ» եւ «պատվիրան»։ Մեր ավանդույթի մեջ սկիզբն այն է, ինչը ծնունդ է տալիս ինչ-որ բանի, միաժամանակ այն, ինչը պատվիրում է պատմությունը: Բայց դրա ծագումը չի կարող լինել թվագրված, զետեղվել ժամանակագրության վրա: Դա ուժ է, որը շարունակում է գործել ներկայի մեջ, ճիշտ ինչպես մանկությունը՝ հոգեվերլուծության, որը սահմանում է չափահասի ֆիզիկական կյանքը, կամ մեծ պայթյունը, որն, ըստ աստղաֆիզիկոսների, ծնեց տիեզերքը, բայց շարունակում է տարածել իր հանածո ճառագայթումը։ Այս մեթոդի տիպիկ օրինակը կլիներ մարդու զարգացումը կենդանուց (անտրոպոգենեզ), այսինքն՝ իրադարձություն, որը ենթադրում ենք, որ պետք է պարտադիր տեղի ունենա, բայց որը երբևէ չի դադարում, մարդը միշտ մարդ դառնալու, հետևաբար նաև անմարդկային, կենդանի մնալու մեջ է։ Փիլիսոփայությունը ակադեմիական դիսցիպլին չէ, չափվելու մի ձև է այդ իրադարձության հետ, որը երբեւէ չի դադարեցնում իր տեղի ունենալը, եւ որ պետք է որոշի մարդու մարդկայնությունը եւ անմարդկայնությունը. բավականին կենսական հարցեր՝ ինձ թվում է։
Այս մարդկային զարգացման տեսլականն արդյոք հոռետեսական չէ՞ Ձեր գործում։
Շատ ուրախ եմ, որ տալիս եք այս հարցը, քանի որ հաճախ եմ ինձ գտնում դասված իբրև հոռետես: Նախ, անձամբ ամենեւին էլ այդպիսին չեմ։ Այնուհետեւ, հոռետեսության ու լավատեսության հղացքները որևէ կապ չունեն մտածողության հետ։ Դեբորը Մարքսից հաճախ մի նամակ է մեջբերում. «Հուսահատ պայմանները հասարակության, որի մեջ ապրում եմ, ինձ համակում են հույսով» արմատական միտքը միշտ ինքն իրեն դնում է հուսահատության ծայրահեղ դիրքում: Սիմոն Վեյլը ևս դա էր ասում. «Ես չեմ սիրում այն մարդկանց, ովքեր շարունակ ջերմացնում են իրենց սնամեջ հույսերով»: Միտքը, ինձ համար, հուսահատության քաջությունն է։ Արդյոք լավատեսության գագաթը չէ՞ սա:
Ժամանակակից լինելն，ըստ Ձեզ, իր ժամանակ խավարն ընկալելն է, եւ ոչ թե՝ լույսը: Ինչպե՞ս հասկանալ այս գաղափարը:
Լինել ժամանակակից՝ կնշանակի պատասխանել այն կանչին, որ դարաշրջանը արձակում է մեզ իր խավարի միջոցով։ Ընդարձակվող տիեզերքում տարածությունը, որը մեզ բաժանում է առավել հեռավոր գալակտիկաներից, մեծանում է այնպիսի արագությամբ, որ դրանց աստղերի լույսը մեզ չի կարող հասնել։ Երկնքի մթության մեջ բռնել այդ լույսը, որը ձգտում է միանալ մեզ, բայց չի կարողանում, սա է ժամանակակից լինելը: Ներկան ապրելն է առավել դժվարը, քանի որ իր սկիզբը, կրկնում եմ, չի գտնվում անցյալում: Ըստ Բենիամինի գեղեցիկ պատկերի՝ դա մի մրրիկ է, անդունդ ներկայի մեջ։ Եվ մենք բռնված ենք այդ անդունդում: Ահա թե ինչու ներկան, գերազանցորեն, այն է, ինչը մնում է չապրված:
Գերագույն ժամանակակիցը բանաստե՞ղծն է, թե՞ փիլիսոփան։
Ես հակված չեմ հակադրել բանաստեղծությունն ու փիլիսոփայությունը, այն իմաստով, որ երկու փորձառություններն էլ հավասարապես տեղի են ունենում լեզվում։ Ճշմարտությունը բնակվում է խոսքերում, և ես կզգուշանայի փիլիսոփայից, ով ուրիշներին՝ բանասերներին կամ բանաստեղծներին կթողներ այդ տան մտահոգությունը։ Պետք է ստանձնել լեզվի խնամքը, և ես կարծում եմ, որ մեդիայի առանցքային խնդիրներից մեկն էլ այն է, որ նրանք դրանով մտահոգ չեն: Լրագրողը նաև պատասխանատու է լեզվի հետ իր առնչության համար, եւ նրան պետք է դատել ըստ դրա:
Ինչպե՞ս է պատարագի վերաբերյալ Ձեր վերջին աշխատությունը մեզ մուտք տալիս դեպի ներկան։
Վերլուծել՝ կնշանակի մատը դնել իրերի կեցության հետ կապված մեր պատկերացման մեջ առկա հսկայական փոփոխության վրա: Հին աշխարհում կեցությունն այդտեղ է, դա ներկայություն է: Քրիստոնեական պատարագի հետ մեկտեղ, մարդն այն է, ինչն ինքը պարտավոր է, եւ պարտավոր է այն, ինչը որ ինքն է: Այսօր չունենք իրականության ոչ մի այլ պատկերացում, քան այդ օպերատիվությունն է, արդյունավետությունը: Մենք այլեւս չենք հղանում մեկ այլ կեցություն՝ առանց էֆեկտի: Իրական է միայն այն, ինչ էֆեկտիվ է, ուրեմն արդյունավետ ու կառավարելի։ Գալիք փիլիսոփայության խնդիրն է մտածել քաղաքականությունը եւ էթիկան՝ ազատ՝ պարտքի եւ արդյունավետության հղացքներից։
Մտածել անբանությունն, օրինակ:
Պնդումը աշխատանքի, արտադրության շուրջ վնասակար է: Ձախը սխալվել է, երբ ստանձնել է այդ կատեգորիաները, որոնք գտնվում են կապիտալիզմի առանցքում: Բայց պետք է ճշգրտեմ. անբանությունը, այնպես, ինչպես ես եմ պատկերացնում, ո՛չ իներցիան է, և ո՛չ էլ ծուլությունը: Պետք է ան-բանանանք՝ այս եզրի ակտիվ իմաստով. ֆրանսերեն այս բառը, կարծես, շատ գեղեցիկ է: Դա գործունեություն է, որը կայանում է սոցիալական բոլոր՝ տնտեսության, օրենքի, կրոնի աշխատանքները չգործող դարձնելու մեջ, բացելու համար դրանք այլ հնարավոր գործածումների առջև: Քանի որ դա է մարդու էությունը, գրել մի պոեմ՝ գերազանցելով լեզվի հաղորդակցական գործառույթը, խոսել կամ համբուրել՝ շեղելով բերանը իր առաջնային գործառույթից, որը նախևառաջ ծառայում է ուտելուն: Արիստոտելը, «Նիքոմաքեյի էթիկայում» հարցնում է, թե արդյոք կա՞ մարդուն բնորոշ մի բան: Սրնգահարի բանը սրինգ նվագելն է, կոշկակարի բանը կոշիկները սարքելը, սակայն կա՞ արդյոք մի բան մարդու համար, որպես այդպիսին: Նա այնուհետեւ անում է ենթադրություն, համաձայն որի՝ մարդը կարող է լինել ծնված ան-բան, բայց անմիջապես թողնում է այդ միտքը: Սակայն այս ենթադրությունը մեզ առաջնորդում է դեպի մարդկայինի էությունը: Մարդն անբան կենդանին է, այն չունի կենսաբանական հանձնարարված որևէ առաջադրանք, որևէ հստակ սահմանված գործառույթ: Դա զորության արարած է, որը կարող է իր սեփական անկարողությունը։ Մարդը կարող է ամեն ինչ, բայց պարտավոր չէ ոչինչ:
Դուք իրավաբանություն եք սովորել, բայց Ձեր ողջ փիլիսոփայությունն այդ իմաստով փորձում է հաղթահարել իրավաբանությունը:
Լիցեյն ավարտելիս ներքուստ մի ցանկություն ունեի՝ գրել։ Բայց ի՞նչ է սա նշանակում, ի՞նչ գրել: Ես կարծում եմ, որ այդ ցանկությունը կյանքը հնարավոր դարձնելու ցանկությունն է։ Ինչը որ մենք ենք ուզում ոչ թե «գրել»-ն է, այլ գրել «կարողանալը»: Դա փիլիսոփայական անգիտակից ժեստ է: Մենք փորձում ենք կյանքն անել հնարավոր, որը փիլիսոփայության լավ սահմանում է: Արդ իրավաբանությունը, ըստ երեւույթին, հակառակն է, դա անհրաժեշտն է, եւ ոչ թե՝ հնարավորը: Բայց եթե ես ուսումնասիրել եմ իրավաբանություն, ապա այն պատճառով, որ, հավանաբար, չէի կարող հասնել հնարավորին առանց անհրաժեշտի փորձի: Համենայնդեպս, իրավունքի ուսումնասիրությունները շատ օգտակար եղան ինձ, երբ հասավ պահը։ Իշխանությունը դեն նետեց քաղաքական հղացքները՝ ի շահ իրավական հղացքների: Իրավականը շարունակում է տարածվել: Մենք ստեղծում ենք օրենքներ ամեն ինչի վերաբերյալ՝ նախկինում աներեւակայելի ոլորտներում: Այս տարածումը վտանգավոր է: Մեր ժողովրդավարական հասարակություններում չկա ոչինչ, որ չի նորմավորված: Ես արաբ իրավաբանների մոտ հայտնաբերեցի շատ գեղեցիկ մի բան, նրանք, ծայրահեղորեն, ներկայացնում են իրավունքը ծառի մի տեսակով` ինչն է, որ արգելվում, եւ ինչը, որ պարտադիր է: Նրանց համար, իրավաբանի ջանքը գործում է այդ երկու բեւեռների միջեւ, այսինքն, վերաբերում այն ամենին, ինչը դուք կարող եք անել՝ առանց դրանց համար դիմելու իրավաբանական հրահանգի: Ազատության այս տարածքը շարունակում է նեղանալ, մինչդեռ այն պետք էր ընդլայնել:
1997-ի Ձեր «Homo Sacer» ցիկլի առաջին հատորում Դուք ասացիք, որ ճամբարը մեր քաղաքական տարածության նորմն է, Աթենքից՝ Աուշվից…
Այդ գաղափարի համար բազմիցս քննադատվել եմ, որ քաղաքը որպես արդիության նորմ (nomos) փոխարինել եմ ճամբարով։ Բայց ես ճամբարը թիրախավորում էի ոչ թե իբրև պատմական փաստ, այլ իբրև մեր հասարակության գաղտնի մատրիցա: Ի՞նչ է ճամբարը։ Սա տարածքի կտոր է՝ հանված իրավական-քաղաքական կարգավորումից, բացառման դրության նյութականացումը: Այսօր բացառումը եւ ապաքաղաքականացումը թափանցել են ամենուր: Ժամանակակից քաղաքների տեսահսկվող տարածքը հանրայի՞ն է արդյոք, թե՞ մասնավոր, ներսու՞մ է, թե՞ դրսում։ Նոր տարածքներ են ծավալվում: Իսրայելի մոդելը բռնազավթված տարածքներում՝ կազմված պաղեստինցիներին բացառող բոլոր այդ խոչընդոտներից, արդեն վերատեղաբաշխվել է Դուբայում՝ ստեղծելու համար բացարձակ զբոսաշրջային կղզիները՝ գերանվտանգ…
Ի՞նչ է «Homo Sacer»-ը։
Երբ սկսեցի այս ցիկլը, ինձ հետաքրքրում էին օրենքի եւ կյանքի փոխհարաբերությունները: Մեր մշակույթը կյանքի հղացքը երբեք չի սահմանում, բայց այն անընդհատ բաժանված է: Կա քաղաքականապես որակավորված կյանքը (Bios), բոլոր կենդանիների համար ընդհանուր բնական կյանքը (Zoe), բուսական կյանք, հարաբերությունների կյանք եւ այլն: Կարո՞ղ ենք հասնել կյանքի այնպիսի ձևի, որը կդիմադրի բաժանմանը: Հիմա գրում եմ «Homo sacer»-ի վերջին հատորը: Ջակոմետին ասել է մի բան, որը սիրում եմ՝ նկարը մենք երբեք չենք ավարտում, մենք այն լքում ենք: Ջակոմետիի նկարները չեն ավարտվում, դրանց զորությունը երբեք չի սպառվում: Կուզենայի, որ սա պատահեր նաև «Homo sacer»-ի հետ, որ այն լքվի, բայց չավարտվի… Ես կարծում եմ, ավելի ու ավելի, որ փիլիսոփայությունը չի կարող իսկապես կայանալ տեսական հայտարարության մեջ: Տեսությունը պետք է երբեմն ցույց տա իր ձախողումը:
Արդյոք սրա՞ պատճառով է, որ Դուք Ձեր տեսական էսսեների կողքին միշտ գրել եք տեքստեր, որոնք ավելի կարճ են, ավելի բանաստեղծական։
Այո, միանշանակ: Գրության այս երկու ռեգիստրները չեն հակասում միմյանց, և ես հույս ունեմ, որ երբեմն նույնիսկ հատվում են: «Թագավորությունը և Փառքը» (2008) մեծածավալ գրքից սկսած՝ կառավարության եւ տնտեսության այս ծագումնաբանությունն էր，որ ինձ երևաց անբանացում հասկացության ուժով, և որն ավելի կոնկրետ փորձեցի զարգացնել այլ տեքստերում: Ահա խաչմերուկներն են, որ ստեղծում են գրության և մտքի ողջ հաճույքը:
Դիտվել է 2319 անգամ
