«Քաղաքատնտեսություն» ժողովածուի առաջաբանը

Ընթերցողին ենք ներկայացնում Քաղաքական դիսկուրս հանդեսի խմբագրակազմի նախաձեռնությամբ վերջերս հրատարակված «Քաղաքատնտեսություն» ժողովածուի առաջաբանը։

Ձախողված կոմունիզմի տարիներից հետո վերստին քաղաքատնտեսության հարցերին դեմքով դառնալու մի փորձ է այս ժողովածուն։ Որչափ պատկառելի և արգասաբեր են եղել մարքսիստական գրականության հայերեն թարգմանությանը կամ տեղական երկերի ստեղծմանն ուղղված ջանքը մինչև նախորդ դարի 30-ականների կեսերը, նույնչափ, գուցե և ավելի, ջանադրաբար էլ այդ արդյունքը խեղվել և տրորվել է ստալինիզմի տարիներին։ Բացի այդ՝ հենց Մարքսի ներմուծած եզրով ասած՝ դասական քաղաքատնտեսության ավանդույթին անդրադարձը խիստ հատվածական է եղել և լոկ քննադատության առիթով, մինչդեռ Արևմուտքում շատերը շարունակում էին առաջնորդվել այդ հեղինակների պատվիրաններով։ Մինչ օրս էլ Մարքսի քննադատության թիրախ դարձած անգլիալեզու հեղինակների աշխատությունները (Սմիթ, Ռիկարդո, Միլ) մնում են թարգմանության կարոտ։ Իսկ անկախ Հայաստանում տնտեսագիտությունն ավելի շուտ ընկալվում է որպես ստեղծված պայմաններում տնտեսական գործերում ավելի լավ կողմնորոշվելու մի ուղեցույց․ պայմանների հարցադրմանը բանը չի հասնում։ Դա էլ իր հետ բերում է որոշակի սկզբունք, որից ելնելով՝ մշակվում են դասավանդման մոտեցումները, ընտրվում թարգմանվելիք տեքստերը, թարգմանվում տերմինները և այլն։

Վերը նշվածն արդեն իսկ բավարար է ենթադրելու համար, թե ինչ տեսակի և քանակի խնդիրների ու խոչընդոտների է բախվել խմբագրակազմը, և ինչ լարուն աշխատանք է պահանջվել այս ժողովածուն կյանքի կոչելիս։ Այդուամենայնիվ, մեր կարողացածի առավելագույնը ներդնելով՝ չենք ունեցել անթերի և անսխալական լինելու հավակնություն։ Մեզ առաջ է մղել մերօրյա խուռն տնտեսական կյանքը հանրակողմանիորեն հասկանալու և դրա վերաբերյալ հայերենով գրականություն ունենալու ձգտումը․ այս ժողովածուն մեզ իսկ համար դարձավ փորձի կուտակման մի հրաշալի առիթ։   

Բովանդակությունը հետաշարժ ժամանակագրական կարգով է, բաղկացած երեք բաժնից: Առաջին բաժինն ընդգրկում է վերջին տարիներին լույս տեսած  հոդվածների և ամբողջական երկերից առանձին գլուխների թարգմանություններ, երկրորդ բաժինը՝ 19-20-րդ դդ. քաղաքատնտեսական և տնտեսագիտական մտքի խոշորադեմ մտածողներ Հայեկի, Քեյնսի, Մարքսի մեկական տեքստ (երկուսը՝ նոր թարգմանություն, մեկը՝ վերահրատարակություն): Երրորդ բաժնում ներկայացված են երկու հայ հեղինակի վերահրատարակություն: Որոշ դեպքերում ժողովածուի տեքստերն ագուցված են իրար. երբեմն դրանք իրար են հղվում ներքին բովանդակությամբ, երբեմն էլ հեղինակների ուղիղ երկխոսության հետևանք են։ Գիրքը սկսվում է մարդաբան Դեյվիդ Գրեբերի «Պարտք․ առաջին հինգ հազար տարին» (2009) հոդվածով։ Վերնագիրն արդեն հուշում է հետազոտության առարկան․ Հին Միջագետքի ժամանակաշրջանից մինչև մեր օրերը ձգվող պարտքի պատմությունը՝ քաղաքատնտեսության և պատմագրության քննադատության լույսի ներքո։ Այն մի քանի առանցքային լարում ունի հիմքում․ Լոնդոնի Տնտեսագիտության դպրոցի պրոֆեսորը երևան է հանում բռնության, պատերազմի և ստրկատիրության անքակտելի կապերը տնտեսության հետ և դրանց գոյության անհնարինությունը՝ առանց մեկը մյուսի։ Մեր այսօրվա փողի նախատիպի ծագման ակունքը Գրեբերը տեսնում է ստրուկների առք ու վաճառի մեջ, որից հետո էլ այն ապրել է տարաբնույթ զարգացումներ և փոխակերպումներ։ Պարտքը պատերազմում պարտվելու պատճառով կյանքը մեկ ուրիշին պարտական լինելն է առաջին հերթին, և պարտատիրոջ՝ ուրիշի կյանքի վրա բացարձակ իշխանության վաճառքն է հենց, որ առաջ է մղում փողի (այսօրվա ըմբռնմանը մոտ իմաստով) զարգացումը և ստեղծում այն, ինչը մենք շուկա ենք անվանում․ հարթակ, որտեղ ամեն բան կարող է գնվել և վաճառվել, որովհետև բոլոր առարկաները (ստրուկների նման) ազատվում են նախկին սոցիալական հարաբերություններից և գոյություն ունենում միայն փողի հետ հարաբերությամբ։

Գրեբերը, չթաքցնելով իր անարխիստական կողմնորոշումը, գրոհում է մեր օրերի ողջախոհության ատաղձը կազմող պետության, հարկի և զինվորական ծառայության հղացքները․ «Ավելի ուշ պարտատիրոջ գործառույթը ստանձնեց պետությունը, ինքնին՝ երկնային մի ինստիտուտ, որտեղ հարկերը եկան փոխարինելու զոհաբերություններին, իսկ զինվորական ծառայությամբ էլ վճարվում էր կյանքի համար ունեցած պարտքը։ Փողը պարզապես այս սոցիալական պարտքի որոշ ձևն է, որով այն կառավարվում է»։ Նա նաև գրեթե նույնացնում է պետություն և հասարակություն հասկացությունները՝ վերջինս, սովորաբար, առնելով չակերտների մեջ և համարելով պետության բռնության արգասիք։ Նա ավելի հեռուն է գնում՝ «հասարակության» և «շուկաների» երկդիմի հարաբերությունների տակ տեսնելով այդ երկուսին կապող՝ բռնության խիստ միանման տրամաբանությունը և համարելով, որ այն հանդես է գալիս «ազատության մասին մեր ամենատարրական գաղափարներից շատերի» տեսքով․․․

Նյու Յորքի Քաղաքային համալսարանի մարդաբանության և աշխարհագրության պրոֆեսոր Դեյվիդ Հարվիի «Նոր կայսերապաշտությունը» (2003) գրքի «Կուտակում ունեզրկման միջոցով» գլուխը նույնպես անդրադառնում է բռնության և տնտեսության կապին, բայց ուշադրության է առնում արդի ժամանակները և ավելի շատ մարքսիստական ծիրում է։ Հարվին, վկայակոչելով Ռոզա Լյուքսեմբուրգին և գերկուտակման ժամանակակից տեսությունները, պնդում է, որ կարիք կա ընդհանրորեն վերագնահատել կապիտալի կուտակման երկար պատմական աշխարհագրության մեջ «նախասկզբնական» կամ «սկզբնական» կուտակման գիշատիչ պրակտիկաների շարունակական դերը և տևականությունը։ Նախասկզբանական կուտակման բոլոր հատկանիշները, որոնք Մարքսը մատնանշել է, ըստ Հարվիի կապիտալիզմի պատմական աշխարհագրության մեջ մինչ օրս պահպանել են իրենց ազդու ներկայությունը, ուստի «քանի որ մշտական գործընթացը «նախասկզբնական» կամ «սկզբնական» անվանելը տարօրինակ է», նա այդ եզրույթները փոխարինում է «կուտակում ունեզրկման միջոցով» հղացքով: Դրա շուրջ էլ ծավալվում է ամբողջ տեսությունը․ հեղինակը թիրախավորում է Թետչերի և Ռեյգանի օրոք Անգլիայում և ԱՄՆ-ում տեղի ունեցած մասնավորեցումները և 20-րդ դարի այլ պատմական անցքեր։

Հաջորդը Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր, 2001-ի տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակակիր Ջոզեֆ Ստիգլիցի «Անհավասարության գինը» (2012) գրքի երկրորդ գլխի թարգմանությունն է՝ «Ռենտայի հետապնդումը և անհավասար հասարակության ստեղծումը»։ Սկզբնամասում հանդիպում ենք տնտեսագիտության թերևս ամենահայտնի հղացքի՝ «Անտեսանելի ձեռքի» ստիգլիցյան քննադատությանը․ «Ժամանակակից տնտեսագիտության հայրը՝ Ադամ Սմիթը, պնդում էր, որ անձնական շահի մեկուսի հետապնդումը, ասես անտեսանելի մի ձեռքի ուժով, կհանգեցնի բոլորի բարեկեցությանը։ Ֆինանսական ճգնաժամից հետո այսօր արդեն ոչ ոք չի պնդի, թե բանկիրների կողմից սեփական շահի հետապնդումը հանգեցրել է համընդհանուր բարեկեցության։ Առավելագույնը այն հանգեցրեց բանկիրների բարեկեցությանը և այն էլ՝ հասարակության մնացած մասի հաշվին։ Դա նույնիսկ, տնտեսագետների ասած, զրոյական գումարով խաղը չէր, որտեղ հաղթողների շահածը ճիշտ հավասար է պարտվողների կորցրածին։ Դա բացասական արդյունքով խաղ էր, որտեղ հաղթողների շահածը քիչ է պարտվողների կորցրածից»։ Սրանից հետևում է մի դրույթ, որն առանցքային նշանակություն ունի այս գլխի համար․ խլման ընթացքում հարստությունը պակասում է, ինչն էլ հանգեցնում է, ամբողջությամբ առած, տնտեսության անարդյունավետության՝ չնայած էլիտաների բարձր շահույթին։

«Ռենտա» եզրը հեղինակը գործածում է շահույթի հետապնդման գրեթե բոլոր գիշատիչ ձևերի վերաբերմամբ՝ իմաստը տարածելով հողի սեփականության իրավունքից եկող հասույթից մինչև մենաշնորհային շահույթը և պետության կողմից տրամադրվող որևէ բան ներմուծելու բացառիկ իրավունքը՝ «քվոտայի ռենտան»։

Ուշագրավ է մի պրակտիկայի հիշատակումը, որը Հայաստանում էլ (կապված հանքահանության հետ) լայն տարածում ունի․ «Բնական պաշարներով հարուստ երկրները ռենտայի հետապնդմամբ զբաղվելու պատճառով վատ համբավ են վայելում։ Այդ երկրներում անհամեմատ հեշտ է հարստանալ՝ ստանալով ռեսուրսները նպաստավոր պայմաններով շահագործելու իրավունք, քան բարիք արտադրելով։ Սա հաճախ բացասական գումարով խաղ է, ինչը, ի թիվս այլ պատճառների, հանգեցնում է պակաս առատ պաշարներ ունեցող նույնանման երկրների համեմատ միջինում ավելի դանդաղ աճի»: Հեղինակն անդրադառնում է նաև ԱՄՆ-ում տարածված ռենտայի հետապնդման տարբեր ձևերին, որոնց մասին նախաբանում չենք հասցնի խոսել։

Գերմանացի քաղաքագետ, Յորքի համալսարանի գիտաշխատող, «Das Argument» պարբերականի սոցիալական շարժումների և քաղաքականության գծով խմբագիր Ինգար Սոլթիի «Արդյոք գլոբալ ճգնաժամն ազդարարում է կապիտալիզմի ու լիբերալ-դեմոկրատիայի ամուսնալուծությունը» հոդվածը տպագրվել է 2014 թ․։ Թարգմանությունն արվել է որոշ կրճատումներով, որոնք համաձայնեցրել ենք հեղինակի հետ։ Ժողովածուի առաջին բաժնի վերջին գրության մեջ քննվում է պետության լեգիտիմության հարցը խնդրի ծագման օրերից մինչ ներկա նեոլիբերալ ժամանակները․ «Լեգիտիմություն հղացքի ծագման ակունքներում ոչ այնքան գաղափարային և վերացական լուսավորական սկզբունքներ էին, որքան ռեսուրսների բաշխման համար մղվող սոցիալական պայքարները […]։ Ի հակադրություն քաղաքական փիլիսոփայության հղացականացմանը՝ որպես գաղափարների անդրպատմական (պլատոնական էլիտայի) դիսկուրսի՝ զուրկ դրանք հոդավորող իրական սոցիալական դերակատարներից […], լեգիտիմության և պետության կազմակերպման համար պայքարը հոդավորվել է հեղափոխությունների և «դեմոկրատական պահերի» ժամանակ, երբ սահմանադրական բանավեճերը ի ցույց էին դնում տարամիտվող դասակարգային տարբերություններն ու հակադրությունը […]»։

Սոլթին (լեզվա)կռվի է բռնվում  նորազատական միտման և դրա տեսաբան պաշտպանների հետ․ «Պինոչետի դիկտատուրայի ժամանակ Չիլին իսկապես վերածվեց նեոլիբերալ տարբեր քաղաքականությունների լաբորատորիայի, որոնք իրականացնում էին Ֆրիդմանն ու իր «Չիկագոյի տղաները», իսկ հետնաբեմում Ալիենդեի ժողովրդական աջակիցների համակենտրոնացման ճամբարներն էին։ Նույնիսկ Չիլիի արյունոտ իրադարձություններում նեոլիբերալների դերակատարման դեմ բարձրացված քննադատությանը նեոլիբերալներն արձագանքեցին բացարձակ արհամարհանքով՝ նշելով, որ դեմոկրատիան խոչընդոտ է կապիտալի ազատությանը (Hayek 1981: 77)»։ Ամերիկյան սահմանադրությունը՝ որպես տնտեսական ոլորտը քաղաքական որոշումներից մեկուսացնող և շուկայական հասարակություն ստեղծող որոշիչ հանգամանք քննելիս Սոլթին հղում է Հայեկի՝ հենց այս ժողովածուում ընդգրկված տեքստին «Երբ առաջատար նեոլիբերալ մտածող Ֆ․ Հայեկը գրում էր «Ազատության սահմանադրություն» աշխատությունը, մտքում ուներ հենց ամերիկյան սահմանադրությունը […]։ Այս առումով Հայեկն ու Բյուքանանն իրենց տեղավորել են դասական լիբերալ մտածողների շարքի մեջ՝ Մոնտեսքյոյի, Կոնստանտի, Լոկի, Միլի ու Միզեսի կողքին, որոնք բոլորը պնդում էին, թե պետք է մեկուսացնել քաղաքական որոշումների կայացումը դեմոկրատական վերահսկողությունից։ Ահա այս ավանդույթով է, որ Հայեկն իր «Ճանապարհ դեպի ճորտություն» աշխատության մեջ պնդում է՝ համընդհանուր բարեկեցության պետության վերաբաշխիչ քաղաքականությունները հավասարազոր են մեծամասնության բռնակալության, որ բանեցվում է «կամական» որոշումներով»։ Ինչպես երևում է այս կարճ մեջբերումից, Հայեկն էլ «Ճանապարհ դեպի ճորտություն»-ում, ինչպես և մինչ այդ՝ 1931 թ․-ին և 1932 թ․-ին հրատարակված երկմաս ծավալուն հոդվածի մեջ (“Reflections on the Pure Theory of Money of Mr. J.M. Keynes”, Economica, համար 33 (օգոստոս 1931) և համար 35 (փետրվար 1932), քննադատում է մեր ժողովածուի մեջ ընդգրկված մեկ այլ տեսաբանի՝ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսին։ Սակայն ամեն ինչ՝ ըստ հերթականության։

Ավստրո-բրիտանացի տնտեսագետ, 1974 թ․ տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակակիր, նորդասական Ֆրիդրիխ Աուգուստ ֆոն Հայեկի «Ճանապարհ դեպի ճորտություն» (1944) աշխատությունը թարգմանվել է՝ ըստ 1945 թ․-ին «Reader’s Digest» պարբերականում տպագրված համառոտ տարբերակի։ Այստեղ հեղինակը ջանք չի խնայում սոցիալիզմի և ֆաշիզմի միջև հավասարության նշան դնելու համար․ «Քչերն են նկատում, որ ֆաշիզմի և մարքսիզմի վերելքը ոչ թե նախորդող շրջանի սոցիալիստական միտումների դեմ ուղղված արձագանք էր, այլ այդ միտումների անհրաժեշտ արգասիքը: Եվ, այդուհանդերձ, ուշագրավ է, որ այդ շարժումների առաջնորդներից շատերը՝ Մուսոլինիից սկսած (ներառյալ Լավալը և Քիսլինգը), ասպարեզ են եկել որպես սոցիալիստներ, բայց հեռացել են որպես ֆաշիստներ կամ նացիստներ»: Սրանով է պայմանավորված տնտեսությունում պլանավորման դեմ ուղղված նրա եզրակացությունը, թե պլանավորումն անպատճառ պիտի հանգեցնի ամբողջատիրության։ Հեղինակը կոլեկտիվիզմին հակադրում է անհատապաշտությունը․ «Անհատապաշտությունը, ի տարբերություն սոցիալիզմի (նաև ամբողջատիրության մյուս ձևերի), հիմնված է քրիստոնեության՝ անհատի հանդեպ տածած հարգանքի և այն համոզմունքի վրա, որ մարդը պետք է ազատ լինի իր անհատական ընդունակություններն ու հակումները զարգացնելու հարցում: Այս փիլիսոփայությունն […] այսօր վերաճել է «Արևմտյան քաղաքակրթություն» կոչվածին, իսկ հասարակական զարգացման հիմնական միտումն էլ եղել է անհատին ավատատիրական կարգերի կապանքներից ազատելը»։ Այս տեքստն ուշագրավ է մասնավորապես նրանով, որ կարծես այսօրվա ողջախոհության մաս դարձած և անքննադատորեն շրջանառվող արտահայտությունների մի հավաքածու լինի։

Նկատի առնենք, որ հենց ինքը՝ Հայեկը, տեսնում է նաև ազատ շուկայի և տնտեսական իշխանության արհավիրքները, բայց թերասության է դիմում․ «Ինչ խոսք, տնտեսական իշխանություն կոչվածն էլ կարող է հարկադրանքի գործիք լինել մասնավոր անձանց ձեռքում, բայց այն չի կարող դառնալ անհատի բովանդակ կյանքի վրա վերահսկողություն հաստատելու միջոց: Իսկ երբ տնտեսական իշխանությունը կենտրոնացվում ու վերածվում է քաղաքական իշխանության գործիքի, ապա այն հանգեցնում է ստրկությունից գրեթե չտարբերվող կախվածության»: Հարկ է հիշել, որ տեքստը գրվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, և Հայեկի մտահոգություններն ուղղված էին Բրիտանիայում (նաև ԱՄՆ-ում) Գերմանիայի և ԽՍՀՄ-ի դառը փորձը թույլ չտալուն ու զգալի չափով պետության վերաբաշխիչ գործառույթի դեմ էին։ Սակայն 70-ականներից մինչ այսօր արդեն բազմիցս համոզվել ենք, որ Հայեկն ակնհայտորեն թերագնահատել է տնտեսական իշխանության՝ անհատին ոչնչացնող ուժը։

Հայեկի «Ճանապարհ դեպի ճորտություն»-ը կարդալուց հետո Քեյնսը նրան գրել է․ «Բարոյական և փիլիսոփայական առումներով ես գրեթե ամբողջի հետ համաձայն եմ։ [․․․] Ուրեմն, կարծում եմ, մեզ անհրաժեշտ է ոչ թե մեր տնտեսական ծրագրի փոփոխություն, որը գործնականում միայն կհանգեցնի Ձեր փիլիսոփայության տված արդյունքների նկատմամբ հիասթափության, այլ գուցե ճիշտ հակառակը՝ դրանց ընդլայնում։ Ձեզ սպառնող ամենամեծ վտանգն այն է, որ Միացյալ Նահանգներում Ձեր փիլիսոփայության կիրառումը գործնականում հավանաբար կձախողվի» (Kenneth R. Hoover, Economics as Ideology, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield, 2003)։ Քեյնսը մարգարեացել է․․․

Երբ Հայեկին հարցրել են, թե Քեյնսն ինչու էր արտահայտել «բարոյական և փիլիսոփայական» համաձայնություն «Ճանապարհ դեպի ճորտություն» աշխատության հետ, նա պատասխանել է․ «Քանի որ նա հավատում էր, թե էությամբ դեռևս անգլիացի դասական լիբերալ է և չէր գիտակցում, թե որքան էր հեռացել դրանից։ Նրա հիմնական գաղափարը շարունակում էր մնալ անհատական ազատությունը։ Նա բավարար չափով համակարգված չէր մտածում հակասությունները տեսնելու համար։ Նա որոշ առումով ապականվել էր քաղաքական անհրաժեշտությունից դրդված» (Thomas W. Hazlett, “The Road from Serfdom: An Interview with F.A. Hayek”, Reason, July 1992, դիտվել է 07.11.2017)։

Բրիտանացի տնտեսագետ  Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը 20-րդ դարի առաջին կեսի ամենաազդեցիկ տեսաբաններից է։ Տեսաբանելուց զատ նա ակտիվորեն մասնակցել է իր մտահղացումների իրագործմանը՝ աշխատելով Բրիտանիայի կառավարությունում և ուղիղ կապի մեջ լինելով ԱՄՆ կառավարության հետ։ «Զբաղվածության, տոկոսի և փողի ընդհանուր տեսությունը» (1936) նրա առանցքային աշխատությունն է, որի առաջին և երկրորդ գլուխները տպագրվում  են այս ժողովածուի երկրորդ բաժնում։ Հարկ ենք համարում նշել, որ երկն արդեն իսկ ամբողջությամբ թարգմանվել է հայերեն, բայց, ցավոք, ռուսերենից՝ այդով պայմանավորելով դրանից բխող բոլոր հետևանքները։ Ժողովածուում տեղ գտած հատվածը թարգմանված է բնագրից։

Քեյնսի փաստարկները զգալի չափով իր ուսուցիչներից մեկի՝ Քեմբրիջի համալսարանի պրոֆեսոր Արթուր Պիգուի դեմ են ուղղված․ «Ի՞նչն է որոշում առկա ռեսուրսների իրական զբաղվածությունը: […] Գործազրկության այս երկու կատեգորիաները՝ «միջանկյալը» (ֆրիկցիոն) և «կամավորը», սպառիչ են համարվում: Դասական կանխադրույթները չեն ընդունում երրորդ կատեգորիայի հնարավորությունը, որը ստորև սահմանում եմ  «ակամա» գործազրկություն եզրով»: Քեյնսը, շարունակելով հերքել ավանդական տեսության կանխադրույթները, հարում է․ «Եթե անփոփոխ է փողային աշխատավարձը, իրական աշխատավարձի՝ գների բարձրացմամբ պայմանավորված անկումները, որպես կանոն, չեն հանգեցնում գործող աշխատավարձով աշխատելու պատրաստ աշխատուժի  առաջարկի անկման՝ գների բարձրացումից առաջ եղած փաստացի քանակի հետ համեմատած: Այդպես կարծելը կնշանակեր, որ հիմա անգործ, բայց գործող աշխատավարձով աշխատելու պատրաստ բոլոր անձինք անմիջապես հետ կկանգնեն իրենց աշխատանքն առաջարկելուց, եթե հանկարծ նկատվի ապրուստի գների թեկուզև չնչին աճ: Թող որ այդպես, բայց հենց այս տարօրինակ ենթադրության վրա է խարսխված պրոֆ. Պիգուի «Գործազրկության տեսությունը», որն անծպտուն ընդունում են օրթոդոքս դպրոցի ներկայացուցիչները»: Քեյնսը հերքում է նաև դասական տեսության մեկ այլ առանցքային դրույթ․ իրական աշխատավարձի ընդհանուր մակարդակի ուղղակի պայմանավորվածությունը աշխատավարձի շուրջ սակարկությունների բնույթով: Բայց այստեղ կանգ առնենք, որովհետև նախաբանը ծանրաբեռնելու գայթակությունը մեծ է։

Միացյալ Թագավորության Ազատական կուսակցության անդամ Քեյնսը թեև սուր քննադատության է ենթարկվել աջ ազատականների և մարքսիստների կողմից, չի վարանել իր հերթին նետերն ուղղել այդ երկուսի դեմ․ «Ինչպե՞ս կարող եմ ընդունել կոմունիստական թեզը, որը, որպես իր Աստվածաշունչ, քննադատությունից վեր ու անդին պահում է մի հնացած դասագիրք, որ ես գիտեմ՝ ոչ միայն գիտականորեն սխալական է, այլև՝ ժամանակակից աշխարհի համար հետաքրքրություն ու կիրառություն չունեցող։ Ինչպե՞ս կարող եմ որդեգրել մի դավանանք, որը, ցեխը նախընտրելով ձկնից, անտաշ պրոլետարիատին վեր է դասում բուրժուազիայից և մտավորականությունից, որոնք իրենց բոլոր թերություններով հանդերձ կյանքի սերուցքն են ու վստահաբար կրում են մարդկային բոլոր ձեռքբերումների սերմերը։ Նույնիսկ եթե մեզ կրոն է անհրաժեշտ, ինչպե՞ս կարող ենք այն գտնել կարմիր գրախանութի խառնիխուռն աղբի մեջ։ Արևմտյան Եվրոպայի կրթված, ազնիվ, խելացի որդու համար դժվար է այստեղ գտնել իր իդեալները, եթե նա նախապես չի անցել քաղաքական տարօրինակ ու սոսկալի փոխակերպման միջով, որը շրջել է նրա բոլոր արժեքները» (John Maynard Keynes, Essays in Persuasion, 1931)։

Քեյնսը, այսպիսով, տրամադիր չէ ժողովածուի մեջ իր տեղն ունեցող Կարլ Մարքսի և նրա հետևորդների հանդեպ: Կարլ Մարքսի տեքստը գրվել է 1857 թ․-ին (հրապարակվել է 1903 թ․-ին Կարլ Կաուցկու կողմից սևագրի որոշակի մշակումներով)` որպես «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը» (1858) աշխատության ներածություն և, կիսատ թողնվելով, մնացել դարակում։ Առաջաբանում Մարքսը պարզաբանում է․ «Ընդհանուր ներածությունը, վոր ուրվագծել եյի, բաց եմ թողնում, վորովհետև ավելի յերկար խորհրդածությունից հետո՝ յես տեսա, վոր ցանկալի չե կանխել այն հետևանքները, վորոնք դեռ պետք ե ապացուցվեն, իսկ այն ընթերցողը, վորն ընդհանրապես կամենում ե հետևել իմ շարադրանքին, պետք ե վճռականություն ունենա մասնավորից ընդհանուրին բարձրանալու»: «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը» երկն էլ սահմանափակվեց առաջին գրքով, և Մարքսը չշարունակեց այն՝ հակառակ նախնական ծրագրի։ Միայն «Կապիտալ»-ն էր, որ յուր ահռելի ծավալով բավարարեց նրան՝ ասելիքը փոխանցելու գործում։ Գրվածքը չհրապարակելու հարցում հեղինակի մոտեցումը ընդունելի և հասկանալի է, սակայն համարվում է, որ «Ներածության» մեջ, չնայած կարճությանը, նա համապարփակ է անդրադառնում քաղաքատնտեսության առարկային ու մեթոդին։ Արտադրության, բաշխման, փոխանակության ու սպառման դիալեկտիկական փոխազդեցության այս յուրահատուկ վերլուծությունը չափազանց օգտակար է Մարքսի մոտեցումներին առաջին անգամ ծանոթանալու համար։

Ժողովածուի հայկական հավելվածը ներառում է երկու տեքստ։ Առաջինը Թադևոս Ավդալբեգյանի՝ Մարքսի «Կապիտալ»-ի բոլորանվեր թարգմանչի և հայ բանասիրության երախտավորի «Բահրան ու մյուլքը XVII և XVIII դարերում» աշխատությունն է («Նորք» հանդես, Երևան, 1923, Բ գիրք)։ Ավդալբեգյանը քննադատորեն անդրադառնում է Իվան Շոպենի 1852 թ․-ին Սանկտ Պետերբուրգում հրատարակված «Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской Империи» («Պատմական հուշարձան Հայկական մարզի կացության մասին՝ այն Ռուսական կայսրությանը միացնելու ժամանակաշրջանում») աշխատությանը, որը վճռորոշ է եղել հետագա տարիների հետազոտողների պատկերացումների ձևավորման համար ոչ միայն 19-րդ դարի առաջին տասնամյակի վերաբերյալ, այլև՝ նախորդ ժամանակահատվածների։ Ավդալբեգյանը պնդում է, սակայն, որ եթե նույնիսկ տվյալ ժամանահատվածի համար Շոպենի հաղորդածը ճիշտ է, դա ամենևին չի նշանակում, որ այդ պատկերացումները կարելի է տարածել պարսից տիրապետության ողջ շրջանի վրա։ Բացի ապրիորի պնդումից, որ հենց նույն պարսից տիրապետության շրջանում իրերի դրությունը չէր կարող շարունակաբար նույնը լինել՝ հեղինակը լայնորեն օգտվում է «Ջամբռ»-ից և այլ հայալեզու աղբյուրներից՝ ապացուցելու Շոպենի և նրա հետևորդների սխալները․ «Ներկա հոդվածի նյութը մեր ժողովրդական տնտեսության մի փոքրիկ ածուն է — հողային հարաբերությունները, որոնց պատմական հետազոտությունը ցույց է տալիս, թե անհրաժեշտ է հրաժարվել մի շարք ըմբռնումներից, որ ժառանգություն ենք ստացել Շոպենից ու սրա դպրոցից։ Պատռելով նյութի գրականության ավանդական սահմանները՝ աշխատել ենք նոր գաղափար տալու հողային երկու գլխավոր հարկերի — բահրայի ու մյուլքի մասին  և սրանով թեկուզ փոքրիկ չափով բարձրացնելու անորոշության վարագույրը XVII ու XVIII դարերի տնտեսական հարաբերությունների վրայից»։

Հետաքրքրական է Թ. Ավդալբեգյանի՝ 1931 թ․ դեկտեմբերի 31-ին Լեոյին գրած նամակից այս հատվածը․ «Որովհետև մոտ օրերս կազմվում է Մելքոնյան ֆոնդի հրատարակությունների 1932 թվականի պլանը, ուստի լավ կլիներ, որ Դուք մի դիմում ուղարկեիք հանձնաժողովի անունով, թե պատրաստի ունիք «Խոջաների պատմության» այսքան հատոր այսքան ծավալով և առաջարկում եք տպագրել Մելքոնյան ֆոնդի սերիայում […]։ Չեր խանգարիլ, որ մի նամակ էլ հենց անձամբ Մակինցին գրեք, եթե որևէ ուրիշ անհարմարություն չեք տեսնիլ։ Դիմումն ու նամակն ուղարկելուց հետո ինձ էլ իմաց տվեք, որ ես էլ անհրաժեշտ բացատրությունները տամ գրվածքի կարևորությունն ակնառու դարձնելու նպատակով» (Թադեոս Ավդալբեգյան, «Բանասիրական և հրապարակախոսական երկեր, նամակներ», Երևան, Գասպրինտ, 2011)։ Ինչպես հայտնի է, Լեոն մահացավ 1932 թ․-ին՝ կիսատ թողնելով «Դրվագներ հայ կղերական դիվանագիտության պատմությունից» նախատեսված հնգհատորյակը, որի մի մասն է «Խոջայական կապիտալը յեվ նրա քաղաքական-հասարակական դերը հայերի մեջ» աշխատությունը։ Վերահրատարակվող հատվածը երկրորդ դրվագի առաջին գլուխն է՝ «Խոջայական կապիտալի վոսկեդարը»։ Ներկայացվում է Ջուղայի առանձնահատուկ զարգացումը՝ որպես վաճառականության կենտրոն և, պարսից շահի նախաձեռնությամբ, հայ վաճառականության Սպահան տեղափոխվելն ու այնտեղ որպես առևտրական բուրժուազիա՝ ջուղայեցիություն ձևավորվելը (17-րդ դար), Նոր Ջուղայի առևտրային խոշոր  կենտրոնի կայացումն ու անկումը, հայ վաճառականության դերը կայսրությունների միջև առևտրական ցանցերի ձևավորման գործում ու, միաժամանակ, այդ կապիտալի յուրահատուկ կախվածությունն արտաքին քաղաքական աջակցությունից: Լեոն փորձում է խոջայական կապիտալը տեսնել որպես հայության «միջնադարյան փակ ու անցուկ կրոնական աղանդի դրությունից» դուրս գալու,  աշխարհիկացման, քաղաքական ինքնագիտակցման և ազատագրական գործի խթան։  

Վերջում ավելացնենք, որ Լեոյի և Մարքսի  տեքստերը վերահրատարակում ենք՝  հիմք ընդունելով 1922-ի լեզվական ռեֆորմի կանոններով և ուղղագրությամբ արված հրատարակությունները. միտումը հայերենում տեքստերի ստեղծման ժամանակն ու միջավայրը պահելն ու փոխանցելն է, ինչը, հուսանք, շփոթության չի մատնի ընթերցողին։ Ընտրված այս սկզբունքի հարցում մեր խմբագրակազմն իսկ միակամ չի եղել. որոշ անդամներ արտահայտվել են տեքստերն արդի ուղղագրության բերելու օգտին:    

Մնում է միայն շնորհակալություն հայտնել բոլոր մարդկանց, որոնք ավել կամ պակաս չափով նպաստեցին գրքի հրատարակմանը և բոլորին մաղթել հաճելի և օգտակար ընթերցում։

Խմբագրակազմ

Դիտվել է 716 անգամ